Yazı dizimizin ilk yazısında takvim türleri, bilinen ilk takvim ve Gregoryen takvimin doğuşuna kadar geçen süreçten bahsetmiştik. Bu yazımızda ise günümüzde en sık kullanılan takvim olan Gregoryen takvimden ve Türklerin tarih boyu kullandıkları bazı diğer takvimlerden bahsedeceğiz.
Gregoryen Takvim
Jülyen takvimin yapılan yanlış hesaplamalar sonucu tropikal yılı tam olarak doğru göstermemesi ve her 4 yılda bir olmak üzere sıklıkla artık yıl üretmesi üzerine 1582 yılında Gregoryen takvim hazırlandı. Gregoryen Reformu kapsamında hazırlanmış olan bu takvim, adını dönemin papası XIII. Gregorius’tan alıyor olsa da onu hazırlayan kişi İtalyan bir astronom, doktor ve filozof olan Luigi Lilio’dur.
Gregoryen takvimde artık yılları hesaplamak için Jülyen takvime göre daha detaylı bir yol izlendi. Gregoryen takvime göre bir yılın artık yıl olması için 4 ile tam bölünebilmesi ve 100 ile tam bölünebiliyorsa 400 ile de tam bölünebilmesi gerekir. Örneğin Jülyen takvime göre 1600, 1700, 1800 ve 2000 yıllarının hepsi artık yıl iken Gregoryen takvime göre yalnızca 1600 ve 2000 yılları artık yıldır. Gregoryen takvime geçiş yapılırken takvimin gün dönümleri ve ekinokslar ile senkronize olabilmesi için Papa XIII. Gregorius tarafından yayınlanan resmi papalık fetvası ile mevcut yıl 10 gün kısaltıldı. Yayımlanan fetvada bu değişikliklerden şu şekilde bahsediliyordu:
- Mevsimleri tekrar takvimle uyumlu hâle getirmek için 10 gün atlanacaktır. 4 Ekim 1582 tarihinden hemen sonra 15 Ekim 1582 gelecektir.
- Artık yıl kuralı değiştirilecektir. Aslında artık yıl olması gerektiği hâlde 1700, 1800, 1900, 2100 ve 2300 yılları 365 gün olacak şekilde normal yıllar olarak düzenlenecektir. Buna karşın 2000 ve 2004 yılları artık yıl olarak kalacaktır. İleride de sayıları 100 ile bölünebilen yıllar, 400 sayısına bölünemediği sürece 365 günlük normal yıllar olacaktır.
Gregoryen takvim Papa XIII. Gregorius tarafından düzenlendiğinden bu takvimi ilk benimseyen ülkeler İtalya, İspanya gibi katolik ülkeler olmuş ve protestan, ortadoks veya müslüman ülkelerin takvimi benimsemeleri çok daha sonra olmuştur. Gregoryen takvime 1700 yılından sonra geçiş yapan ülkelerin 13 güne kadar varan eksiltmeler yapmaları gerekmiştir.
Günümüzde dünya çapında en çok kullanılan takvim olan Gregoryen takvim, yapılan detaylı düzenlemelere rağmen kusursuz değildir. Bir tropikal yıl 365,2423 gün iken bir Gregoryen yılı 365,2425 gündür. Bu küçük fark her 3236 yılda bir 1 günlük sapmaya neden olur. Hata oranının çok küçük olmasından dolayı Gregoryen takvimin uzunca bir süre herhangi düzenlemeye ihtiyaç duymadan kullanılabileceğini söylemek mümkündür.
12 Hayvanlı Türk Takvimi
Türklerin, hasat ve ekim zamanlarını belirlemek; yaylaya veya kışlağa göçmek için ortak bir zaman belirleyebilmek için gök cisimlerinin hareketlerini esas alarak hazırladıkları bir Ay-Güneş takvimidir. Başlangıçta yalnızca Ay’ın hareketlerini esas alan bu takvimin Göktürkler döneminde Güneş yılı ile uyumlu hale getirilerek bir Ay-Güneş takvimi halini aldığı düşünülmektedir. 12 Hayvanlı Türk takvimi, kullanım amacına göre ikiye ayrılır. Astronomi alanında kullanılan bilimsel takvimde 365,2436 günlük bir yıl 24 aya bölünürken halkın kullandığı sivil takvimde bir yıl 12 aydır. 12 Hayvanlı Türk takviminde yıllar sayılar ile değil, hayvan isimleri ile anılır. Yılların isimleri sırasıyla ud (öküz) yılı, pars yılı, tawışgan (tavşan) yılı, nek (timsah) yılı, yılan yılı, yund (at) yılı, koy (koyun) yılı, biçin (maymun) yılı, takagu (tavuk) yılı, it (köpek) yılı, tonğuz (domuz) yılıdır. Her 12 yıllık döngüye bir “müçe” denir. Ay ve günlerin ise isimleri olmayıp sayılarla ifade edilirler.
Hicrî Takvim
İslâmî takvim olarak da bilinen bu takvim yaklaşık 354 günlük bir yılın 12 kameri aya bölünmesiyle oluşturulmuş bir Ay takvimidir. Mekke’den Medine’ye hicreti 1. Yıl (Miladî 622 yılı) kabul etmesinden dolayı Hicrî takvim olarak anılır. Hicrî takvimin hicreti milat olarak kabul etmesi aslında hicretten 17 yıl sonra olmuştur. Öncesinde ise yıllar sayılarla değil, o yıl gerçekleşen önemli olaylarla anılmaktaydı. Esasen Hicrî Şemsî takvim ve Hicrî Kameri takvim olarak ikiye ayrılsa da Hicrî Şemsî takvim “Rumi takvim” olarak bilinir ve Hicrî takvim dendiğinde akla gelen Hicrî Kameri takvimdir. Kameri takvimin şemsî takvime adaptasyonu sürecinde yapılan enterkalasyonlara nesî adı verilir. Ayların isimleri sırasıyla Muharrem, Safer, Rebiülevvel, Rebiülahir, Cemaziyelevvel, Cemaziyelahir, Recep, Şaban, Ramazan, Şevval, Zilkade ve Zilhicce şeklindedir. Günümüzde resmî olarak Gregoryen takvim kullanan bazı ülkelerde dinî bayramlar ve önemli günlerin belirlenmesi için Hicrî takvim kullanılmaktadır.
Rumî Takvim
Tanzimat dönemine kadar her alanda Hicrî takvimi kullanan Osmanlı Devleti, Miladî takvime göre 13 Mart 1840 olan tarihi Rumi takvimde 1 Mart 1256 olarak kabul ederek yılbaşı olarak belirledi. Rumi takvim, Jülyen takvimi esas alan bir Güneş takvimi olup aynı zamanda Hicrî Şemsî takvim olarak da bilinir. Hicrî takvimin yaklaşık 354 günlük Ay yılını, Rumi takvimin ise yaklaşık 365 günlük Güneş yılını esas almasından dolayı birbirine karşılık gelen yıllar arasında 11 gün kadar fark oluşuyordu. Bu ikiliğin ortadan kalkması adına 1870 Miladî yılından itibaren yalnızca Rumi takvim kullanılmaya başlandı. Miladî 1917 yılında Rumi takvim Gregoryen takvime göre güncellendi. Gregoryen takvime göre 13 gün geride olan Rumi takvimi eşitlemek adına 15 Şubat 1332 tarihinden1 Mart 1333 tarihine geçilerek 13 günlük fark kapatıldı. Yılbaşını da Gregoryen takvimle eşitleyebilmek adına 1333 yılı 10 ay sürdü ve Gregoryen takvime göre 31 Aralık tarihinde son bularak 1 Ocak Rumi 1334 yılından itibaren yılbaşı kabul edildi.
Celalî Takvim
Şair, filozof, matematikçi ve astronom Ömer Hayyam başkanlığındaki bir ekip tarafından Güneş yılı esas alınarak düzenlenmiş, Hicrî takvim kullanıldığı sırada yalnızca mali işler için kullanılmıştır. Celali takvime göre bir yıl iki ilkbahar ekinoksu arasında geçen zaman olarak tanımlanır. Celali takvime göre bir yıl 365,2424 gün olup gerçek Güneş yılına (365,2423) bir yılı 365,2425 gün kabul eden Gregoryen takvimden daha yakındır. Bu başarının sebebinin matematiksel hesaplardan çok hassas astronomik gözlemlerin kullanılması olduğunu söylemek mümkündür. Kullanılan enterkalasyon sistemi 33 yıllık bir döngüyü esas alır. Bu 33 yılın 25 yılı 365 günlük normal yıllar olup kalan 8 yıl 366 günlük artık yıllardır.
Bir sonraki yazımızda alternatif takvimler ve mükemmel takvim arayışından bahsedeceğiz.
Hazırlayanlar: Nihan Kardan ve Mustafa Demirer
İTÜ Astronomi Kulübü Üyeleri
Kaynaklar
- Bikos, K. & Kher, A. (t.y.) Change From Julian to Gregorian Calendar Erişim adresi https://www.timeanddate.com/calendar/julian-gregorian-switch.html
- Hocken, V. (t.y.). The Gregorian Calendar. Erişim adresi https://www.timeanddate.com/calendar/gregorian-calendar.html
- Belacker, E. (2006). Neden ve Nasıl: Cilt 7: Zaman. (Çev. A. U. Erdoğan)
- Bi̇ray, N . (2010). 12 HAYVANLI TÜRK TAKVİMİ -ZAMANA VE İNSANA HÜKMETMEK- . Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi , 15 (39) , 671-682 . Erişim adresi https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/2878/39667
- Çağatay, N . (1978). ESKİ ÇAĞLARDAN BU YANA ZAMAN ÖLÇÜMÜ VE TAKVİM . Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi , 22 (1) , 105-138 . DOI: 10.1501/Ilhfak_0000000284
- Wikipedia katılımcıları (2020). Hicrî takvim. Vikipedi, Özgür Ansiklopedi. Erişim tarihi 10.46, Ağustos 19, 2020 url://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Hicr%C3%AE_takvim&oldid=23057742.
- Wikipedia katılımcıları (2020). Rumi takvim. Vikipedi, Özgür Ansiklopedi. Erişim tarihi 23.52, Ağustos 18, 2020 url://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Rumi_takvim&oldid=22794990.
- Heydari-Malayeri, M. (2006). A concise review of the Iranian calendar. Erişim adresi (19 Ağustos 2020) http://aramis.obspm.fr/~heydari/divers/ir-cal-eng.html